NOBEL LITERACKI XXI WIEKU TOM1 2001–2009

WSTĘP
UTWORY NOBLISTÓW W ŚWIECIE
Jak wszystko w XXI wieku, także przyznawanie Nagrody Nobla
w dziedzinie literatury pozostaje dyskusyjne. Twórczość nagrodzonych
wzbudza ciekawość jednych, zachwyt drugich, oburzenie i sprzeciw innych,
co wynika z płynnej i subiektywnej definicji wartościowej literatury. Na
szczęście brakuje jednej miary w ocenie sztuki. Umożliwia to czytelnicze
poszukiwania, a kapitule przyznającej nagrodę pozwala podsuwać
rozmaite propozycje. Odbiorców skłania do dostrzegania różnorodnych
zalet pisarstwa.
Literacki Nobel wysoko wartościuje a to pisarzy o niepowtarzalnie
indywidualnym spojrzeniu na rzeczywistość, a to twórców szczególnie
wnikliwych, a to wizjonerów ludzkości, to znowu pióra wyjątkowo oryginalne.
Nobla przyznaje się za niespotykane ujęcie zjawisk, mistrzowski styl,
błyskotliwą konstrukcję utworu, trafne wyrażenie ludzkiego samopoczucia,
sugestywnie przekonujące ujęcie kondycji swojej współczesności. Wartością
wyróżniającego się pisarstwa jest jego szczerość wyrażona naturalną
a nietuzinkową formą. Niełatwo o nią w świecie posiłkującym się grą,
udawaniem, naśladownictwem, pozorami.
Literacka Nagroda Nobla wzbudza kontrowersje, jeśliby przyjąć, że
miarą uhonorowanych nią utworów pozostaje nadanie światowego rozgłosu
pisarzom z różnorodnych kręgów kulturowych i miejsc świata. Przypuszcza
się, że w wyróżnianiu najlepszych pisarzy kryterium światopoglądowe
dominuje nad artystycznym.
Literacka Nagroda Nobla wzbudza kontrowersje, bo od nagrodzonego
twórcy zwykło się oczekiwać nienagannej postawy, podświadomie
uznając go za autorytet moralny. I gdy okazuje się, że talent pisarzy nie
idzie w parze z faktami biograficznymi, najczęściej czytelnicy doznają
zawodu. Odwieczne i nieśmiertelne pytanie o konieczność adekwatności
życia pisarza z przesłaniem jego pisarstwa pozostaje – jak wiadomo nie
od dziś – otwarte.
Literacka Nagroda Nobla wzbudza kontrowersje, bo potrafi odkrywać
wstydliwe kulisy codzienności, kwestionować sprawiedliwość, wątpić
w przewagę dobra nad złem, bezwzględnie podważać wiarę w szlachetność
i piękno człowieka. Drażni tradycyjne przyzwyczajenia czytelnicze
do dydaktycznej funkcji literatury. Eksponuje rolę pisarza w pierwszych
dekadach XXI wieku. Powszechne oczekiwanie, by pełnił funkcję nauczyciela,
przewodnika, mędrca, może spotkać się z rozczarowaniem.
Literacka Nagroda Nobla wzbudza kontrowersje, bo stoją za nią niebagatelnie
duże pieniądze. A pieniądze, szczególnie te związane ze sławą,
potrafią rodzić złe emocje. Wzbudzają zazdrość, pytanie o sprawiedliwość,
o relację między sztuką a praktycyzmem. Cynik powiedziałby, że w powszechnym
odbiorze liczy się jedynie literatura przeliczona na pokaźne
sumy. Nadanie tym sposobem rangi kulturze wysokiej zawdzięczamy
nieprzecenionej intuicji szwedzkiego przemysłowca z drugiej połowy
XIX wieku Alfreda Nobla, który – z wyczuciem wad kultury masowej na
horyzoncie – wiedział, jak spożytkować swój majątek.
Literacka Nagroda Nobla wzbudza kontrowersje w epoce głoszącej
prawo każdego do własnej opinii na każdy temat. W czasach relatywności
wszelkich pojęć – w tym „dzieła”, „talentu” – Nobel odważnie naznacza
wybrańców pióra cechą wybitności. Współczesny czytelnik – bardziej niż
kiedykolwiek – uwolniony od pozytywnych ocen krytyków literackich
chętnie im zaprzecza. Albo odwrotnie: powołując się na własne upodobania,
neguje krytyczne oceny intelektualistów.
Podstawowe kontrowersje wywoływane rok w rok przez literacką
Nagrodę Nobla wystarczająco uzasadniają potrzebę przyznawania tego
wyróżnienia. Nadaje ono rangę literaturze, która ma coś ważnego do
powiedzenia swoim współczesnym. Uwalnia literaturę nieprzeciętnych
twórców z elitarnego kręgu odbiorców. Sygnalizuje całemu światu, że
obecność literatury w kulturze jest ważna. Podpowiada równowagę między
konsumpcją a kontemplacją. Pobudza do dyskusji. Jako nagłośnione
wydarzenie stawia pisarzy co najmniej na jednym podium ze sławnymi
sportowcami, piosenkarzami, aktorami, politykami, krezusami współczesności.
Uświadamia nie tylko, że nie każdy może być uznanym pisarzem,
ale też że pisarstwo nobilituje.

ŚWIAT W UTWORACH NOBLISTÓW
Kontynuując tradycje pisarskie, literatura noblistów pierwszych dekad
XXI wieku ujmuje życie w nowoczesnej formie literackiej. Wyraża
epokę globalizacji, atomizacji, dynamizmu. Eksponuje rzeczywistość rozbitych
całości, ustawicznego ruchu, nieposkromionej próżności natury
ludzkiej, pospolitości i powszechności wszelkich zjawisk. Przedstawia
świat skrzyżowaniem wątków, eseistycznym krążeniem wokół znaczących
motywów, epizodycznym skrótem myślowym, filmowym montażem obrazów,
sensacyjnym konceptem, dwuznacznym dialogiem, wymownym
niedopowiedzeniem. Jednocześnie często posługuje się tradycyjnym opowiadaniem,
podkreślając wagę opowieści i anegdoty jako niezastąpionej
metody wyrażania myśli. Wciąż wypowiada się także za pomocą dramatu
i liryki. I coraz intensywniej zaciera różnicę między czystą literackością
a gatunkami pogranicznymi czy intertekstualnymi (jak piosenka). Wprowadzając
dziennikarskie formy utrwalania rzeczywistości – w tym głównie
reportaż, wywiad, felieton – przekracza granice między fikcją a życiem.
Warto pamiętać, że w polskiej lekturze noblistów fundamentalną rolę
odgrywają przekłady. Język jako podstawowa tkanka wypowiedzi literackiej
czyni możliwym obcowanie z myślami pisarza i decyduje o stosunku
czytelników do treści fabularnych. Nie jest przesadą przyznanie tłumaczom
oryginałów na polszczyznę palmy współautorstwa. Pozostaje nieprzeceniona
ich perfekcyjna znajomość dwóch języków, orientacja w kulturze
dwóch narodowości, intuicja i sprawność pisarska. Przemawiając w imieniu
twórców, podejmują się wielkiej odpowiedzialności za słowa, do których
polski czytelnik nabiera – najczęściej podświadomie – pełnego zaufania.
Literatura noblistów między innymi pozwala przyjrzeć się sobie i otoczeniu
z dystansem. Obala stereotypy. Niestrudzenie próbuje zgłębić odwieczną
tajemnicę życia. Wchodząc w dialog z historią kultury, nobliści
dyskutują na tematy ważkie dla dziejów ludzkości. Uczulają na związek
Ziemian z ziemskim globem. Podsuwają czytelnikom szansę stania się
świadomymi mieszkańcami Kosmosu. Podkreślają wagę niezbywalnej
relacji między jednostką a naturą oraz historią i współczesnością. Analizują
konsekwencje stosunków międzyludzkich (hierarchii i dyskryminacji).
Rozważają zagrożenia niekontrolowanym rozwojem cywilizacji, niebezpieczeństwa
wynikające z wszechwładzy kultury masowej, prawdopodobieństwo
skutecznej eliminacji podmiotowości jednostek. Jako humaniści
ostrzegają przed konsekwencjami łatwej fascynacji złem i miernotą. Sekundując
rzadkim zaletom ducha, stoją na straży objawów człowieczeństwa
w nieludzkich okolicznościach.
Zaludniając rozmaite miejsca planety – obecnie skurczonej do rozmiarów
oswojonej przestrzeni – bohaterowie literaccy noblistów wykazują
podobne skłonności, tęsknoty, potrzeby. Literatura ery kultury masowej
konstatuje, że ludzie różnych kultur są do siebie bardziej podobni, niż się
różnią. Naśladując rzeczywistość, mówi zatem o typach osobowości i tożsamości
wpisujących się w uniwersalny wizerunek człowieka. Przygląda
się, jak kurczowo trzymamy się gromady, w której przyszło nam żyć.
Pokornie wypełniamy los zwyczajnych śmiertelników. Z uporem walczymy
o przetrwanie, choć nie znajdujemy w nim głębokiego sensu.
Wywodzący się z poprzedniego stulecia pisarze XXI wieku konfrontują
ze sobą te dwa okresy historii ludzkości. Sygnalizują kontynuację i ewolucję
postaw. Pokazują samopoczucie współczesnego sobie Everymana (Każdego),
który pragnie społecznej niezależności, a wciąż jeszcze odczuwa
przywiązanie do swojego miejsca: rodzinnego gniazda, historii przodków,
obecnych bliskich. Literackie fikcje fabularne noblistów skupiają uwagę
na małej jednostce w wielkiej zbiorowości.
W kontekście krzywdzących człowieka procesów historycznych i cywilizacyjnych
oraz niedoskonałych systemów społecznych i politycznych
pisarze nobliści eksponują spychaną na margines wielkich wydarzeń samotność
jednostki, która nie umie lub nie chce przystosować się do bezdusznych
reguł życia. I choć czas wielkich bohaterów, wyjątkowych osobowości
się skończył – a może właśnie dlatego? – pisarze rozważają możliwość
zachowania odwagi cywilnej i godności w sferach osobistych, gdzie jeszcze
są możliwe. Poddani machinie bezdusznego kastrowania indywidualności
bohaterowie literaccy odczuwają zagubienie, osaczenie, niebezpieczeństwo,
obcując z niszczeniem prawdy, dobra, piękna. Jako ofiary lub potomkowie
ofiar totalitaryzmów XX wieku (wciąż owocujących dyktatur, kultów jednostki,
dyskryminacji wszelkiego rodzaju) starają się przeżyć. Niektórym
udaje się spełnienie zaledwie chwilowe. Większość nigdy nie wynurzy się
z oceanu tęsknoty za wartościami – sprawiedliwością i przyzwoitością.
Zepchnięci na margines wielkiego świata – ze strachu przed jego wszechmocą
– albo wybierają wymiernie opłacalny konformizm, albo naiwne
chowanie głowy w piasek, albo ratunkową ucieczkę do rodzinnego azylu.
Żadna z tych postaw zwykle ani nie gwarantuje bezpieczeństwa, ani nie
chroni przed rozczarowaniem życiem.
DLA KOGO TA KSIĄŻKA?
Dwutomowa publikacja obejmuje interpretacje wybranych utworów
dziewiętnaściorga noblistów, które – nie tylko według autorki – zasługują
na szczególną uwagę. Niezależnie od czasu powstania omawianych tytułów
(pod koniec XX czy na początku XXI stulecia) wyrażają stan ducha
człowieka trzeciego tysiąclecia.
Czytelnikom, którzy nie zdążyli przeczytać utworów noblistów
XXI wieku, zamieszczone w tym opracowaniu komentarze pozwolą zorientować
się w twórczości pisarzy światowej sławy. Propozycje interpretacyjne
chcą skłonić do dyskusji na temat wagi i wartości literatury przetłumaczonej
na liczne języki. Cytowane fragmenty zapraszają do lektury całości utworów.
Zaproponowane tematy do rozmowy podpowiadają problematykę podjętą
przez pisarzy w ich sławnych tytułach. Pokazują, że nobliści zajmują istotne
stanowisko w niecierpiących zwłoki sprawach naszego świata. Podsuwają
zagadnienia, które wymagają od nas nie tylko ocen czy ustosunkowania
się, ale także przyjęcia przemyślanych postaw.
Publikację można wykorzystać w warsztatach literackich, na lekcjach
szkolnych, na zajęciach ze studentami, w dyskusjach towarzyskich. Niech
posłuży jako inspiracja do rozwoju intelektualnego wszystkim, którym
kultura nie jest obojętna.

Anna Maria Świątek
Warszawa, styczeń 2021 roku

SPIS TREŚCI

WSTĘP ............................................................................................... 5
VIDIADHAR SURAJPRASAD NAIPAUL
NOBEL 2001, „POZA WIARĄ.
ISLAMSKIE PEREGRYNACJE DO NAWRÓCONYCH NARODÓW” ...................... 11
Przesłanie utworu ................................................................................ 12
Pisarstwo dziennikarskie ........................................................................ 12
Klimat islamskiej Azji ........................................................................... 25
Zaproszenie do lektury, tematy do rozmowy ................................................ 36
IMRE KERTÉSZ
NOBEL 2002, „LOS UTRACONY” .............................................................. 45
Kultura po ludobójstwie ......................................................................... 46
Samotność w totalitaryzmach .................................................................. 47
Mechanizm zagłady ............................................................................... 50
Tożsamość wiecznego więźnia .................................................................. 51
Powieść pytań .................................................................................... 52
Autokomentarz z odpowiedziami .............................................................. 53
Zaproszenie do lektury, tematy do rozmowy ................................................ 55
JOHN MAXWELL COETZEE
NOBEL 2003, „HAŃBA” ........................................................................... 61
Wymowa powieści ................................................................................ 62
Wymowa tytułu ................................................................................... 67
Wymowny bohater ............................................................................... 68
Literatura reporterska .......................................................................... 71
Zaproszenie do lektury, tematy do rozmowy ................................................ 73
ELFRIEDE JELINEK
NOBEL 2004, „PIANISTKA” ..................................................................... 81
Wiedeń i wiedeńczycy .......................................................................... 82
Mowa narratora i bohaterów .................................................................. 86
Zaburzona osobowość .......................................................................... 90
Zaburzona symetria ............................................................................ 98
Zaproszenie do lektury, tematy do rozmowy ............................................. 101
HAROLD PINTER
NOBEL 2005, „URODZINY STANLEYA” ...................................................... 109
Odarcie ze złudzeń ............................................................................110
Budowanie napięcia .......................................................................... 111
Narzucona tożsamość ........................................................................ 114
Żarłoczna współczesność ..................................................................... 115
Bohater naszych czasów ...................................................................... 117
Inni, czyli tło egzystencji .................................................................... 119
Zaproszenie do lektury, tematy do rozmowy ............................................ 122
ORHAN PAMUK
NOBEL 2006, „STAMBUŁ. WSPOMNIENIA I MIASTO” ...................................... 131
Fikcja literacka ............................................................................... 132
Stambuł w percepcji Pamuka ............................................................... 136
Tożsamość pisarza ............................................................................ 145
Dom rodzinny ................................................................................. 150
Zaproszenie do lektury, tematy do rozmowy ............................................ 154
DORIS LESSING
NOBEL 2007, „LATO PRZED ZMIERZCHEM” ................................................ 163
Poradnik dla obecnych i przyszłych żon .................................................. 164
Realizm absurdów XX wieku ................................................................ 164
Mówienie chórem ............................................................................. 165
Nieoczekiwana samotność ................................................................... 166
Pozory sensu ................................................................................... 167
Pozory spełnienia ............................................................................. 168
Pozory indywidualności ...................................................................... 169
Pozory wyboru................................................................................. 170
Zaproszenie do lektury, tematy do rozmowy ............................................ 172
JEAN-MARIE GUSTAVE LE CLÉZIO
NOBEL 2008, „PUSTYNIA” ...................................................................................... 179
Powieść-traktat o zasadzie świata ................................................................. 180
Powieść-traktat o cywilizacji ........................................................................ 187
Oddziaływanie na czytelnika ........................................................................ 189
Zaproszenie do lektury, tematy do rozmowy ................................................ 191
HERTA MÜLLER
NOBEL 2009, „GŁÓD I JEDWAB” ............................................................................ 199
Wizerunek pisarki ......................................................................................... 200
Studium psychologii dyktatora ..................................................................... 201
Studium osaczonego niewolnika ................................................................... 203
Znaczące epizody fabularne .......................................................................... 208
Zaproszenie do lektury, tematy do rozmowy ................................................ 210